چرا تغذیه با شیر مادر مهم است؟
شیر مادر تمام اجزای ضروری برای رشد و تکامل کودک او را فراهم می کند. این اجزا شامل مواد مغذی (چربی ها، کربوهیدرات ها و پروتئین ها)، ریزمغذی ها (ویتامین ها و مواد معدنی) و فاکتورهای رشد (اسیدهای چرب اشباع نشده زنجیره بلند به LCPUFA، فاکتور رشد و سیتوکین ها) هستند. شیر انسان همچنین با افزایش ایمنوگلوبولین ها و پروتئین های ضد عفونت تأثیرات محافظتی بر حیات شیرخوار دارد را فراهم می کند. بنابراین توصیه می شود به عنوان منبع انحصاری تغذیه برای تمام شیرخواران در طول شش ماه اول و همراه با غذاهای جامد برای حداقل دو سال اول زندگی در نظر گرفته شود. شیر مادر پر از مواد تشکیل دهنده زنده است از جمله سلول های بنیادی، گلبول های سفید و باکتری های مفید و همچنین سایر اجزای فعال زیستی مانند آنتی بادی ها، آنزیم ها و هورمون ها که همگی به مبارزه با عفونت ها کمک می کنند و از ابتلا به بیماریها پیشگیری می نمایند و در نهایت به توسعه سلامت فرد کمک می کند.
بنابراین اولین توصیه برای تغذیه نوزاد شیر مادر خود یا شیر سایر مادران است. اما این روند همیشه ساده نیست و ممکن است نیازمند روش های کمکی باشد. یکی از این روش ها استفاده از شیر دوش های برقی برای تحریک ترشح شیر یا در مواردی ذخیره سازی شیر برای مصرف نوزاد خود مادر یا سایر نوزادان (و یا ذخیره سازی در بانک شیر) است.
گردآورنده : مرضیه بخشنده کارشناس ارشد مامایی
در چه مواردی دوشیدن شیر مادر ضرورت می یابد
در موارد زیادی لازم می شود که مادر دوشیدن شیر را از روزهای اول زایمان و در بیمارستان شروع کند. برخی از مواردی که مادر باید شیر خود را بدوشد:
• برای افزایش تولید شیر و تحریک پستان در موارد کمبود شیر
• به منظور تشویق نوزاد به خوردن شیر
• برای تهیه و ذخیره سازی شیر برای تغذیه در مواقع جدایی مادر و کودک
• برای نوک پستان های صاف یا فرورفته
• برای ذخیره سازی
• برای رفع احتقان پستان (سفت و سنگین شدن) و باز کردن احتمالی مجاری بسته شده شیر
• برای نرم کردن هاله پستان در مواقع پُری پستان
• برای تخلیه شیر در مادرانی که بیش از نیاز فرزندشان شیر دارند و به دلیل ایجاد درد و سفتی سینه نیاز به تخلیه با شیردوش دارند.
• وقتی نوزاد نارس و یا بیمار به دنیا می آید و نیاز مبرمی به شیرمادر دارد و ناچاراً از طریق لوله، سرنگ، فنجان و غیره تغذیه می شود. این دسته از نوزادان باید در اولین فرصت در تماس پوست با پوست و زیر پستان مادر قرار بگیرند (حتی برای مدت کوتاه) تا بتوانند شیرخوردن و مکیدن را تمرین کنند.
• نوزادانی که به دلایل مادرزادی مانند شکاف کام قادر به مکیدن مستقیم پستان نیستند
• مادرانی که به تجویز پزشک، مجبور به استفاده از داروهای خاص هستند. در این مواقع به دلیل اینکه آثار دارو در شیر مادر ظاهر نشود مادر باید قبل از خوردن دارو و در ساعت معینی شیر خود را برای نوزاد دوشیده و کنار گذارد و سپس داروی خود را مصرف کند. تنظیم ساعات دوشیدن شیر و مصرف دارو حتماً باید با مشاورة پزشک انجام گیرد.
دوشیدن شیر به روش مکانیکی
دوشیدن مکانیکی شیر می تواند با استفاده از یک شیردوش باطری دار کوچک و دستی یا شیردوش های برقی بیمارستانی انجام شود. دوشیدن پستان مؤثرترین روش برای آنهایی است که در نظر دارند در مواردی مانند بازگشت مادر به محل کار یا محل تحصیل و بیماری مادر یا شیرخوار، تخلیه منظم و مداوم پستان داشته باشند. شیردوش برقی
شیردوش های برقی دستگاه هایی هستند که به منظور استخراج شیر از پستان مادر شیرده مورد استفاده قرار می گیرند. شیردوش یا پمپ شیر به دو صورت دستی و الکتریکی وجود دارد. در نمونة دستی شیردوش با پمپ کردن از طریق دست مادر عمل می کند. این دستگاه یا به صورت شارژی بوده و یا به وسیلة باطری کار می کنند.
مکانیزم دوشیدن شیر توسط شیردوش برقی، مشابه عمل مکیدن نوزاد می باشد. دستگاه شیردوش برقی با ایجاد فشار منفی به طور همزمان دو کار انجام می دهد:
اول: این که در هر نوبت شیردوشی به طور متوسط 4 بار سبب تحریک رفلکس اکسی توسین می شود. رفلکس اکسیتوسین همان رفلکسی است که باعث تولید شیر میشود.
دوم: با ایجاد فشار منفی در فضای قیف شیردوش همانند ته حلق شیرخوار، شیر را از مجاری شیر پستان تخلیه و خارج می کند.
مواد مغذی شیری که با روش های مختلف دوشیده می شود، فرق چندانی با یکدیگر ندارند. ولی در صورت استفاده از پمپ های برقی چون تمام شیر پستان خالی می شود، شیر دوشیده شده دارای چربی بیشتری است و کالری بیشتری هم دارد لذا موجب بهبود وزن گیری کودک می شود این موضوع می تواند برای تغذیه نوزادان نارس بسیار با اهمیت باشد. از طرف دیگر سدیم بالای شیر دوشیده شده دفع زیاد سدیم نوزادان ادرار این را جبران می کند. هنگام استفاده از شیردوش های برقی می توان شیر اول پستان را از شیر ته پستان جدا کرد. از آنجایی که شیر آخر دارای چربی بیشتری می باشد، نوزادان نارس باید هم از شیر اول و هم از شیر آخر تغذیه شوند و در صورت عدم تغذیه با شیر آخر لازم است شیر دوشیده شده و مجدداً به نوزاد داده شود. زیرا استفاده از شیر ته پستان می تواند باعث افزایش وزن بیشتر کودک نارس شود.
تحریک رفلکس اکسی توسین و آمادگی اولیه برای دوشیدن شیر
از آنجایی که دوشیدن شیر یک تحریک مصنوعی به حساب می آید و قرار است که جایگزین مکش طبیعی دهان نوزاد باشد، حتی الامکان باید سعی کرد که با رعایت نکات ساده ای، این فرایند، طبیعی تر و سودمندتر انجام پذیرد. هفت اقدام می تواند سبب شود تا مقدار شیر دوشیده شده بیشتر و زمان مدت شیردوشی کاهش یابد.
برخی اقدامات نظیر جدایی مادر و شیرخوار، عجله، پوزیشن نامناسب، درد و اضطراب، دوشیدن پستان مادر توسط فردی غیر از خودش، روش های نادرست و دردناک دوشیدن شیر که موجب فشار به نوک یا نسج پستان می شود و نیز اظهار نظرهایی که موجب کاهش اعتماد به نفس مادر شود میتواند موجب مهار رفلکس اکسی توسین می شود که باید از آنها پرهیز نمود.
دوشیدن شیر با دست
1. دست ها را به دقت بشویید.
2. به آرامی پستان را در تمام نواحی از قاعده به سمت هاله پستان ماساژ دهید. از مالش یا فشار شدید بپرهیزید.
3. می توانید قبل از دوشیدن شیر یک پارچه گرم را به مدت 5 دقیقه روی پستان قرار دهید.
4. چهار انگشت دست را زیر پستان و انگشت شست را بالای آن و در فاصله 3 سانتیمتری از قاعده نوک پستان قرار دهید. ابتدا پستان را کمی به سمت قفسه سینه بفشارید، سپس انگشت شست و بقیه انگشتان را با یکدیگر و به سمت نوک پستان بفشارید. دست را در تمام اطراف هاله پستان به گونه ای حرکت دهید که مجاری شیر را در برگیرد. از دست دیگر برای ماساژ دادن پستان از خارجی ترین ربع آن به سمت نوک پستان استفاده کنید. هاله و نوک پستان را هرگز فشار ندهید.
5. دوشیدن کامل دو پستان با روش دستی حدود 20 تا 30 دقیقه طول می کشد.
6. برای دوشیدن آغوز در نوزاد رسیده دوشیدن با دست توصیه می گردد
دوشیدن شیر با شیردوش
استفاده از پمپ شیردوشی برای تحریک ترشح شیر یا در مواردی ذخیره سازی شیر برای مصرف نوزاد خود مادر و یا سایر نوزادان (ذخیره سازی در بانک شیر) است. این نوع شیردوش ممکنست برقی و یا دستی باشد.
دوشیدن شیر با شیردوش دست؛
شیردوش های دستی در سه شکل موجود است؛
(a پیستونی یا سیلندری : برای تخلیه متناوب، وسیله ای ساده و مؤثر است. البته در موارد جدایی بلندمدت مادر از شیرخوار، در افزایش تولید شیر یا تداوم تولید شیر مناسب نیستند.
(b پمپهای دستی ماشه ای : برای تخلیه شیر مفید هستند اما در استفاده طولانی مدت باعث ایجاد خستگی و ضعف دستها می شود.
(c شیردوش لاستیکی یا بوق دوچرخه ای؛ به دلیل این که باکتری می تواند در درون قسمت لاستیکی آن رشد کند و باعث آلودگی شیر شود توصیه نمی شود.
نکات مهم در شیردوشی
o مادر باید در محیطی آرام و خلوت و یا در کنار یکی از نزدیکان خود بنشیند، بعضی از مادران در بین گروهی از مادران که شیرشان را می دوشند، بهتر می توانند این کار را انجام دهند.
o صبح زمان بسیار مناسبی برای دوشیدن شیر می باشد. در بیشتر مادرها، صبح ها، پس از استراحت کافی شبانه، بیشترین حجم شیر در پستان ها مشاهده و احساس می شود.
o بهتر است قبل از دوشیدن شیر، مادر یک نوشیدنی یا سوپ گرم (به جز قهوه و چای پررنگ) بخورد.
o 10-15 دقیقه استراحت قبل از دوشیدن شیر، جم شیر دوشیده شده را افزایش می دهد.
o قبل از دوشیدن شیر دستان خود را با آب و صابون بشویید.
o برای تداوم تولید شیر کافی 10 دقیقه دوشیدن هر پستان مناسب است. ترجیحاً هر دو پستان به طور همزمان دوشیدن شوند.
o روش های آرامش بخش نظیر نشستن در محیط راحت و آرام را انجام دهید. هنگام استفاده از شیردوش یک یا دو بالش را به صورت عمودی پشت خود بگذارید و راحت بنشینید.
o به شیرخوار فکر کنید یا به تصویر او نگاه کنید، یا در کنار او بنشینید.
o برای رگ کردن شیر و جاری شدن آن می توان قبل از دوشیدن شیر دوش آب گرم گرفت و یا یک حوله گرم مدت 10-15 دقیقه روی پستان قرار داد یا 3-5 دقیقه پستان را ماساژ داد. ماساژ پستان را به روش دودستی، با غلتاندن مشت بسته به روی پستان، استفاده از انگشتان دست ها به صورت نوازش و ضربه ملایم به پستان و در برخی از مادران تماس نوک انگشتان مفید است. این کار، تولید شیر را افزایش داده به خروج شیر و خالی شدن پستان کمک نموده و می تواند میزان چربی شیر را افزایش دهد. در طول شیردوشی میتوان ماساز را ادامه داد.
o ماساز دادن پشت مادر برای جاری شدن شیر مفید است. به این منظور باید مادر پشت میز بنشیند به جلو تکیه دهدف ساعدش را خم کرده و روی میز گذاشته و سرش را روی دستهایش بگذارد. فردی که می خواهد مادر را کمک کند باید پشت مادر را با برآمدگی بندهای انگشتان خود به صورت مشت بسته، چندین بار محکم از طرف ستون فقرات گردن به طرف پایین برای 1-2 دقیقه مالش دهد.
o دوشیدن شیر با پمپ الکتریکی دوبل، شیر بیشتری را در زمان کمتری نسبت به پمپ یک طرفه یا پمپ دستی و یا دوشیدن با دست، تخلیه می کند. این کار می توانند میزان شیر به دست آمده را تا 50% افزایش دهد.
o در اوایل، پمپ زدن باید به مدت 15 تا 20 دقیقه و در صورت لزوم هر 2 تا 3 ساعت تکرار شود. پس از جاری شدن شیر، مادر باید هر نوبت حداقل 15 دقیقه پمپ بزند و در صورتی که پیش از 15 دقیقه جریان شیر متوقف شود، برای 2 دقیقه پس از مشاهده آخرین قطره شیر، پمپ زدن باید ادامه یابد. با ادامه افزایش تولید شیر مادر، ادامه تخلیه متناوب پستان اهمیت دارد و باید از خروج مؤثر شیر مطمئن شد. ممکن است برای خالی کردن پستان، جلسات طولانی تر پمپ زدن لازم باشد. تنظیم ترشح شیر به میزان تخلیه پستان در هر جلسه بستگی دارد بنابراین دوشیدن شیر از پستان، در ادامه تولید شیر مؤثر است.
o افزایش فاصله بین دفعات دوشیدن شیر موجب کاهش تولید شیر می شود. پستان پر، شیر کمتری تولید می کند. استفاده از پمپ برقی و دوشیدن شیر پس از شیردادن، شش تا هشت بار در هر 24 ساعت بایستی انجام شود و تا وقتی که نوزاد به اندازه کافی شیر بخورد و مکیدن پستان توسط او سبب حفظ تولید و برقراری جریان شیر شود ، این عمل باید ادامه می یابد.
o تخلیه شیر هرگز نباید دردناک باشد. در صورت احساس درد، مادر باید دوشیدن شیر را متوقف کند یا روش آن را تغییر دهد. برای این که صدمه کمتری وارد شود بهتر است فشار پمپ در ابتدا صفر باشد و به تدریج زیاد شود. در صورت ادامه درد، باید مدت زمان استفاده از پمپ را کاهش و تعداد دفعات آن را افزایش داد.
o شیر دوشیده شده نباید با بطری به نوزاد داده شود. به جای بطری می توان از وسایلی مانند فنجان، قاشق، قطره چکان، سرنگ یا حتی لوله معده برای تغذیه نوزاد استفاده کرد.
o قیف شیردوش را خیلی سفت به پستان فشار ندهید و به اندازه ای به پستان بچسبانید که مکش پمپ را حس کنید نه آنقدر محکم که پستان را تو رفته کند. این کار می تواند موجب انسداد جریان شیر از ناحیه تورفته شود. انسداد جریان شیر در هر بخشی از پستان، می تواند منجر به تجمع شیر در یک بخش از پستان شده و موجب احتقان و حتی انسداد مجاری شیر شود. همه اینها روی راحتی مادر، تولید شیر و شیردهی موفق تاثیر منفی خواهد داشت.
o اگر شرایط جسمانی مادر پس از زایمان مناسب نیست فرد دیگری باید شیردوشی را برای مادر انجام دهد.
گردآورنده : مرضیه بخشنده کارشناس ارشد مامایی